2025 жылға қарай Қазақстанда жолбарыстар қайта пайда болуы тиіс. Қазір осы мақсатта жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Еске сала кетсек, олар аңшылықтың және ауылшаруашылық секторының дамуына байланысты ел аумағынан жойылып кеткен еді. Қазір сирек кездесетін аңдарды өлтіру жабайылық болып көрінгенімен, бір ғасыр бұрын елімізде жолбарыс аулау қауіпсіздік мүдделеріне негізделген шаруа тұғын.
Жалпы, популяциясы жоғары кездің өзінде, қазіргі Алматы және Жетісу облыстарының аумағында Тұран жолбарыстарының саны аз болған. Ауылшаруашылық алқаптарының өсуіне және жаңа елді мекендердің пайда болуына байланысты адамдар оларды жиі кездестіре бастады. Жолбарыстар малға шапқаннан кейін, аңшылар оларды аулауға көшті.
Жолбарыс аулаудың ең белгілі оқиғаларының бірі 1892 жылы болған еді. Тіпті, 40 жылдан кейін оған арнап пошталық ашықхат жасап шығарылды.
Оқиға былай болған-ды. Бүгінде Қапшағай су қоймасының астында қалған Іле ауылы маңында (Алматыдан небәрі 70 шақырым жерде) бірнеше ірі жолбарыс байқалған. Олардың көздерін жою үшін қалада пәтерге орналастырылған әскерилер қатарынан солдаттар жіберілді. Алайда, шаруа оңайға түспеді, жолбарыс қарулы адамдарға жойқын тойтарыс берген.
"Жараланғанның өзінде ол бір аңшыны қатты зақымдады, тағы екі сарбаздың қолдарын ауыр жарақаттап, басқа аңшылардың қаруларын сындырды", – дейді тарихқа шолу жасайтын журналист Андрей Михайлов.
Бір жылдан кейін Іле маңында екі жылқыны жеп қойған тағы бір жолбарыс өлтірілді.
"Жолбарыстар әсіресе Іле аумағында жиі кездесетін, жалғыз емес, екі-үштен топтасып жүретін. Көптеген жылқылар мен ірі қараларды жеп кетті. 1896 жылғы шілдеде казактар Қаскелең өзенінде жолбарыстың ұрғашысын өлтірді, еркегі қашып кетті. Сол жылдың қазан айында Іле қаласынан 12 шақырым жердегі Қарасу шатқалында казактар тағы бір ірі жолбарысты өлтірді. 1897 жылғы көктемде Іле ауданында өте үлкен қамыс өрті болды, содан кейін ауыл маңынан жолбарыс күшіктерінің өліктері табылды", – деп жазады журналист.
Осылайша, ХХ ғасырдың басында бұл жыртқыштар өте сирек кездесе бастады. Бұл туралы 1905 жылы "Вологда епархиясының ведомостволары" журналында жарияланған "Түркістаннан келген хаттарда" жазылды.
"Жолбарыстардың сүйікті және тұрақты орны – адам үйінен алыс биік қамыстар. Өлкеге жер аударылғандар қоныстана бастаған соң жолбарыстар ауылға жақындап, малға шабуыл жасады, қоныстанушылар жыртқыштарды аулады, оларға көмекке әскери аңшылық командалары жіберілді.
Кейіннен аңшылардан, атыс қаруынан қорыққан жолбарыстар шөл далаға қашып, адамдардан алыстап кетті. Енді олар көзге көрінбей, жолаушылар мен пошта жолдарына да жоламайды.
Бұл жерде қызмет еткен он жылдың ішінде мен жолбарыстардың малға шапқан ешбір оқиғасын естіген жоқпын. Аңшылық командалар қазір де жабдықталуда, бірақ олар жолбарыстарды сирек кездестіреді", – деп жазды хатта Түркістан епархиясының діни қызметкері В. Иларионов.
Дегенмен, Жетісуда жолбарыстардың белгілі бір популяциясы әлі де сақталды. 1916 жылы сол Іле ауылы маңында жергілікті халықтың үрейін ұшырған ірі жолбарыс пайда болды. Бұл оқиғаны "Жетісу өмірі" газеті былай сипаттады:
"1916 жылғы күзде Іле ауылынан 12 шақырым жерде Іле өзенінің төменгі ағысында ірі ересек жолбарыс пайда болды. Күн сайын жыртқыш қамыстан шығып, жақын маңдағы малдарға шабуыл жасайтын. Бір қызығы, ол көбіне малдың тамағын жұлып, етін көп жемеген.
Жыртқыштан құтылу үшін адамдар бір күні тұзақ құрып, оны Іле өзенінің жағасындағы құздардың біріне айдап, шығатын жолын жауып тастады.
Бұл іске көршілес гидротехникалық стансада жұмыс істейтін гидротехниктердің бірі қатысты, ал тиісті қарудың болмауына байланысты үйінді ұйымдастырушылар жолбарысқа стрихнинмен уланған жаңғақ берген дейді.
Екі күннен кейін ол жерге казактар келіп, жолбарысты атып өлтірді. Денесін құздан алып шығып, терісін сыпырып тастады", – делінген газетте.
Бұдан кейін Іле маңында тағы да жолбарыстардың кездескені туралы дәлелдер жоқ: олар толық жойылып немесе өзен ағысымен төмен түсіп кетуі мүмкін еді.
Дегенмен, 1928-1935 жылдар аралығында Іле өзенінің төменгі ағысында алты жолбарыс атылғаны белгілі. 1930 жылдардың ортасына қарай бұл аймақта олардың популяциясы кем дегенде он ересек деп бағаланды. Ал 1940 жылдары аңшылар тек екі-үш жолбарыс қалғанын айтты. Ақыры 1948 жылға қарай жыртқыштардың іздері мүлдем кездеспеді. Басқа мәліметтер бойынша, соңғы рет Бақанас тұрғындары жолбарысты 1951 жылы көрген.
Қазақстанның басқа аймақтарына келетін болсақ, қазіргі Қызылорда облысында да жолбарыстар болған. Соңғы рет жыртқыш 1933 жылы атылған, бірақ сирек болса да, 1945 жылға дейін олардың іздерін кездестіруге болатын еді.
Еске сала кетейік, 2018 жылдан бастап Қазақстанда Іле өзенінің төменгі ағысында Тұран жолбарысын реинтродукциялау жобасы іске қосылды. Популяцияны қалпына келтіру генетикалық жағынан жақын Амур жолбарыстарының есебінен жүзеге асырылады деп жоспарлануда. Азықтандыру базасын құру үшін аймаққа бұқар бұғылары әкелінді. 2025 жылы арнайы құрылған Іле-Балқаш резерватына бірнеше жолбарыс жіберу көзделі
