Сирияның бұрынғы президенті Башар Асад елінен кетті. 8 желтоқсанда жексенбіге қараған күні билікті Таяу Шығыс және батыс ақпарат агенттіктері Дамаск содырларының басып алғаны туралы хабарлады. Олардың көшбасшысы – Әл-Жулани деген кім? Ол шын мәнінде Сирияның басшысы бола ала ма?
Сирияда болған жағдайды тарихи оқиға деуге болады.Таяу Шығыстағы соғыстар бүкіл әлемнің экономикасын өзгертіп, оның өсуін бәсеңдетіп, инфляцияны арттыратыны жасырын емес. Алайда аймақтағы ең сауатты сарапшы да мұндағы оқиғаларды болжай алмайды, өйткені мұнда бәрі сценарий бойынша болмауы мүмкін.
Билік қалай құлады?
Бірнеше күн бұрын Сирияны басшылары Башар Асадсыз елестету мүмкін емес еді. Ол билікке 2000 жылы әкесі Хафездің қазасынан кейін келді. Ол елді 29 жыл басқарған еді.Көтерілісшілер Сирияның солтүстік-батысындағы Идлиб провинциясындағы базасынан режимге қарсы шабуыл жасай бастағанда аса мән берген ешкім болмады. Алайда бұл жолы бәрі басқаша өрбіді.
Сирияның бұрынғы президенті Башар Асад. Дереккөз: kaktus.media
Сирияның таңы өзгеше атты. Өйткені елу жылдан аса ел билеген Асад отбасының тағы құлады. Асад Ливиядағы Муаммар Каддафиді, Тунистегі Бен Алиді, Йемендегі Али Абдулла Салехті, Египеттегі Хосни Мүбаракты еске алып, "Араб көктемінің" соңғы диктаторы деп аталды.
Өткен аптада көтерілісшілер Алеппоны кедергісіз басып алды. Ол – аумағы бойынша ең үлкен екінші қала. Кейін Хама, Хомс қалалары да көтерілісшілердің қол астына өтті. Дамаск қана аман тұрған еді, көп өтпей ел Астанасы да көтерілісшілердің қарамағында қалды.
Сирия премьер-министрі Мұхаммед Ғази Әл-Жабали сөз сөйлеп, Астанадан кетпейтінін және Сирия халқы таңдаған кез келген басшылықпен ынтымақтасуға және билікті беру үшін кез келген шараларды қабылдауға дайын екенін айтты.
Сунниттік "Хайат Тахрир аш-Шам" тобын және бүкіл көтерілісшілерді басқаратын Әбу Мұхаммед әл-Жулани Башар Асадтың билік ету кезеңінің аяқталғанын жариялады.
"Башар Асад Сирияны тойымсыз Иранның фермасына айналдырып кетіп барады, бұл жеңіс ислам ұлтына тиесілі", – деді көтерілісшілер алдында сөз сөйлеген 42 жастағы көшбасшы әл-Жулани.
Сирияның билігін басып алған кім?
"Жаңа Сирияда әділеттілік салтанат құрып, шындық ашылады, әр сириялық бағаланып, оның құндылығы сақталатын болады, біз қараңғы өткен шақтың беттерін жауып, жаңа болашақ кеңістігін ашамыз", - делінген "Әл-Фатх әл-Мубин" бірыңғай оппозиция қолбасшылығы мен исламистердің телеграм арнасы таратқан хабарламада. "Хайят Тахрир аш-Шам" тобының жетекшісі Әбу Мұхаммед әл-Жулани исламистер мен жиһадшылар лагерінің адамы ретінде танымал. Ал бүгінде Сирияның тағдыры оның шешімдеріне байланысты.
19 жасында "Әл-Каидаға" (Қазақстанда және әлемнің көптеген елдерінде тыйым салынған топ) қосылып, дала командирі болды, Иракта соғысып, 2006 жылы американдықтар тарапынан тұтқындады және шамамен бес жыл түрмеде отырды.
Әбу Мұхаммед әл-Жулани
Азат етілгеннен кейін Әл-Жулани "Ислам мемлекеті" террористік ұйымының негізін қалаушы Әбу Бәкір әл-Бағдадидің өкілі болды. The Wall Street Journal ол Сирияға "ақшаға толы сөмке көтеріп, экстремистік қозғалысты әлемдік деңгейге көтеру миссиясымен" келгенін жазды.
Сол кезде ИМ-ге бағынатын "Әл-Каиданың" тапсырмасы бойынша ол Сирияда "Жебхат ан-Нусра"деп аталатын ұйымның филиалын құрды. Бұл топ Башар Асад режимін қолдамайтын аймақтарда, соның ішінде Идлибте де танымал болды.
Сол кезде әл-Жулани Сирияда христиандар мен алавиттерге орын болмайды, ел шариғат заңдары бойынша өмір сүруі керек деп мәлімдеді. 2013 жылы ол көптеген елдерде аса қауіпті террористер тізіміне енгізілді.
Топ ребрендингі
Бірнеше жылдан кейін ол бірнеше жақтастарымен бірге "Әл-Каидадан" алшақтап, оның идеологиясынан бас тартты, риторикасын өзгертті және "Жебхат Фатх аш-Шам" тобын құрды, оны кейіннен "Хайат Тахрир аш-Шам"деп өзгертті.Өзін "ұлтшыл күш" деп атаған қозғалыстың мақсаты Сирияны Башар Асад режимінен босату және Иран милицияларын елден шығару болды. Осы кезден бастап әл-Жулани дипломатия мен татуласуды жақтай бастады, оны көптеген сарапшылар имидждік компоненттің бөлігі деп санайды.
Ол әскери форманы азаматтық киімге ауыстыру арқылы билікті орталықсыздандыру және қалыпты саясат туралы айтады. Көтерілісшілер азшылықтардан кек алмайтындықтарын мәлімдеді.
Шетелдік БАҚ оның плюрализм мен толеранттылықтың ашықтығы мен маңыздылығы туралы айтқан сөздерін келтіреді.
Ол сондай-ақ көптеген батыс елдері "Хайят Тахрир аш-Шам" лаңкестері деп атағанымен, оның ұйымы Сирияны құтқарғысы келетінін айтты.
А.Х.Сүлейман. Сириядағы соғыс
Әлемде сөздерге сенуге дайын және іс жүзінде қол жетімсіз деп саналатын радикалды идеологиядан бас тартуды күтетіндер аз.
Бүгінде Сирия Президентінің көптеген қарсыластары жиһадшылар Талибан билігі орнағаннан кейін Ауғанстанда болғандай фундаменталистік исламдық тәртіпті орната бастайды деп қорқады.
Билік алған қозғалыс Сирияда тұрақтылық жасай ала ма? Бүгінгі әлемді толғандыратын басты мәселе – осы.
Ақыр соңында, оқиғалар Ливан сценарийі бойынша, 2011 жылы Каддафи құлағаннан кейін және Ирак сценарийі бойынша – 2003 жылы Саддам Хусейн құлағаннан кейін, қантөгіс пен азаматтық соғыспен сипатталуы мүмкін. Сирия мұндай тұрақсыздық пен азаматтық соғыстың не екенін біледі. Бүгінде оның көптеген тұрғындары бейбіт өмір сүргісі келеді. Бірақ алда жаңа тұрақсыздық пен топтар арасындағы билік үшін күрес тұр. Көтерілісшілер келісімге келе ме?
Шынайылық па, әлде демократия ойыны ма?
Көтерілісшілердің Сирияны демократиялық, еркін елге айналдыру туралы уәделеріне сену қиын.Әбу Мұхаммед әл-Жулани Сирияның Асадты қолдайтын этникалық азшылықтарының өкілдерін, сондай-ақ басқа елдерден келген барлық скептиктерді тыныштандыруға тырысқан мәлімдемелер жасады. Ол елдің барлық тұрғындарына төзімділікпен қарауға және қалыпты әлеуметтік және діни саясатқа уәде берді. Ол діни азшылықтар қорғалады және олардың өкілдері жаңа алқалық органға кіреді деп сендіреді.
Сириялық азшылықтардың өкілдері қазір оның азшылықтардың орны туралы ескі сөздерін еске түсіріп, "Хайят Тахрир аш-шамның" билікке келуіне қатты алаңдаушылық білдірді. Бірақ оның өзі де, жақтастары да сол ұзақ уақытқа созылған мәлімдемелерге түсініктеме беріп, сол кезде ол "Әл-Каидамен" байланысты адам ретінде сөйледі, ал қазір олардың идеологиясы өзгерді деп мәлімдеді.
"Жиырма жастағы адам отыз-қырық бес жаста, елу жаста өзгереді. Бұл адам табиғатына тән", – дейді көтерілісшілер көшбасшысы.
Оның тағы бір сөзін атап өтуге болады: "Сирия ерікті шешімдер қабылдайтын бір билеушіге емес, институттарға негізделген басқару жүйесіне лайық".
Жетекші Идлиб Университетінің студенттеріне де жүгінді. Ол жастар болашақ мемлекет құрудың тірегі деп санайды.
Жақында Әл-Жулани Таяу Шығыс сарапшылары жиһадшы содырларға тән емес деп санайтын мәлімдеме жасады.
"Әртүрлілік – бұл күш", - деді ол мәлімдемесінде.
Сириялық азшылықтардың алаңдаушылығы
Сириялық белсенділердің, журналистердің және бірқатар сириялық қауымдастықтардың өкілдерінің көптеген айғақтарына сәйкес, "Хайят Тахрир аш-Шам" жетекшісі келіспеушілікке жол бермейді.Сириялық журналистердің тәуелсіз Syria Direct қауымдастығының мәліметтері бойынша, топ өзін қолдамайтын жандарға физикалық қысым жасауы мүмкін екенін айтты.
Әр түрлі құқық қорғау ұйымдарының мәліметтері бойынша, көптеген жылдар бойы топтың бақылауында болған Идлиб аймағында "Хайят Тахрир аш-Шам" саяси қарсыластарын азаптау оқиғалары құжатталған.
Сурет: Hawarnews.com. Сирияның солтүстік-шығысындағы христиандар Рождество Христосты атап өтуде
Дегенмен, көптеген халықаралық бақылаушылар көтерілісшілердің бақылауындағы Идлибте азшылықтарға әлі де белгілі бір бостандықтар берілгенін және үлкен оқиғалар болмағанын, ал христиандар қысымшылық пен шектеулерге ұшырамағанын атап өтті. Сонымен бірге, сарапшылар бұл аумақ жабық және еркін бұқаралық ақпарат құралдары жоқ екенін мойындайды, сондықтан жұртшылық көп нәрсені білмеуі мүмкін.
Бірақ деректерді жинау мүмкіндігі бар бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлауынша, топ өз бақылауындағы аумақтардағы әйелдерді беттерін толығымен жабуға міндеттемейді, ал темекі шегетін еркектерге әдеттерін тастамауға рұқсат етіледі.
"Топ мүшелері балаларды қорқытуы мүмкін әрекеттерді жасамауы керек", – делінген "Хайят Тахрир аш-Шам" ережелер кітабында.
Топтастырудың интернет-арналарында Идлиб христиандары мен басқа да басып алынған территориялардың қалыпты өмір сүруі туралы бейнелер бар.
Сурет: Theology-spbda
Осы бірнеше деректерге сүйене отырып, алынған қуатпен CTSH шынымен қалай жұмыс істейтінін болжау мүмкін емес. Дегенмен, халықаралық институттар қазір халықаралық деңгейде тыйым салынған осы террористік топпен өзара әрекеттесуге мәжбүр болады.
The Insider басылымы сөйлескен Алепподағы күрд, армян және христиан қауымдастықтарының өкілдері "Хайат Тахрир аш-шамның" барлық сенімдеріне қарамастан, 2018 жылғы қырғынның қайталануы ықтимал деп санайды. Бірақ, ең алдымен, ұлттық азшылықтардың өкілдері жеке басын жоғалтудан қорқады: тіл, дәстүр және дін қауіптің алдында тұр деп есептейді.
Автор: Наталья Бойко
