Халықаралық күнтізбеде атаулы күн бар – жыл сайын 17 тамызда самаурын күні атап өтіледі. Бұл сүйкімді құмыраның ежелгі Римнен бастау алатын өзіндік қызықты тарихы бар (аутепса - "өзін-өзі қайнату" деп аталды, қытайлықтар өздерінің самаурындарына "хого"есімін берді). Парсы мен Иранға самаурындар Ресей империясынан келді, ал жергілікті тұрғындар "орыс акцентімен", бірақ өздерінің шығыс декорымен ыдыс жасау өнерін игерді. Ал Иран әлемдегі ең ірі дәстүрлі көмір самаурынын өндіруші ретінде беделге ие болды.
Қазақстанда бұл тұрмыстық ыдыс барлық ұлттар арасында өте танымал. Қазақтар оны "самаурын" деп атайды, ежелгі заманнан бері халқымыз дәстүрлі түрде отбасы болып жиылып самаурынмен шай ішкен. Бүгін де ол дәстүр жоғалған жоқ.
Көне самаурынның қазіргі заманға қадам басуы және планетаның көптеген аймақтарына таралуы – Ресейге, Еуропаға жетуі үшін бірнеше мыңжылдық қажет болды. Араб шейхтері өз сарайларында самаурын ұстаған. Шамасы, самаурын үшін дала тұрғындары Ұлы Жібек жолына қарыздар.
Бүкіл аймақтың көптеген этникалық топтарына дастархан мәдениеті ұнады, ал самаурын кез келген мерекеге немесе күнделікті тағамға лайықты тәж кигізеді.
Самаурынның үлкен коллекциясы ҚР орталық мемлекеттік музейінің қорында орналасқан. Бір қызығы, біз ковид пандемиясына байланысты карантинді бастан өткерген күндері мұражай қызметкерлері "Самаурының қайнасын" атты онлайн көрмесін сәтті өткізді. Барлық қол жетімді самаурын– барлық нысандар, түрлер, материалдар – XIX–XX ғасырларға жататын 50 ыдыс көрсетілді.
Көрермендер құю шеберлерінің самаурынға қандай түрлі көріністер бергеніне таң қалды, сфералық немесе стақан түрінде, цилиндр тәрізді немесе қорапқа, тіпті үтікке ұқсас түрі де бар. Мыс, қола, жез, тіпті алтын жалатылған, үлкен қиялмен аяқталған, сонымен қатар қарапайым, қарапайым емес түрлерін көруге болады. Әрқайсысы бір-бір тарих.
Кез келген жағдайда самаурын уақыт туралы және оны жасаған шебер туралы ақпарат тасымалдаушы. Самаурын өндірісінің көшбасшысы Ресейдің Тула қаласы болды, атап айтқанда 1885 жылдан бастап ағайынды Баташевтердің фабрикасы – Василий мен Александр ең ірі самаурын өндірісін құрды.
Сонымен қатар, бүкіл Ресейде зауыттар желісі жұмыс істеді. Өндіруші өз өнімдерін халыққа 7 рубльге сатқан. Тағы бір ресейлік "Берта Густавовна Тейленің ұлдары бар сауда үйі" зауыты өзінің самаурындарын 70 рубльден жоғары бағалады.
Самаурын байқауларға қатысып, марапат та алған. Кейбір бұйымдар оннан астам марапаттарға ие болды. Самаурын бүйірлері неғұрлым көлемді болса, оның салмағы неғұрлым көп болса және жарқын безендірілсе, соғұрлым жоғары бағаланды. Самаурын қарапайым формалардан бастап, сәндік бөлшектермен және кескіндемемен безендірілген кезде ең күрделі формаларға дейін жетілдірілді.
Қазіргі уақытта сирек кездесетін нарықтағы немесе ретро дүкендердегі ерекше самаурындар кем дегенде екі жүз доллар тұрады. ҚР орталық мемлекеттік музейінің коллекциясындағы ең үлкен отыз литрлік самаурын ағайынды Шемариндердің сауда үйіне тиесілі. Ең кішкентай самаурындар "әңгіме-дүкен" деп аталады, олар жеке әңгімелер кезінде шай ішуге арналған, оларды әйгілі адамдар, тіпті патша отбасы да иеленген.
Самаурын сары даланы айналып өтпеді. Мамандардың пікірінше, Орта Азияда самаурын ісімен айналысып, самаурын кастрюль, самаурын құман жасаған. Көшпелі халық суды қайнатуы керек болды. Тек тамақ үшін ғана емес, сонымен қатар шомылу, жуу және т. б. үшін самаурын керек еді.
Самаурынның өзі далаға тез тарады. Қазақтар киіз үйдің сыртында су қайнатып, шай ішуді ләззатқа айналдырған. Шай ішу дәстүрі күні бүгінге дейін жоғалған жоқ. Самаурын дастарханның сәні мен салтанатына айналды.
Қаланың ескі бөлігінде, бұрынғы Верный ауданында орналасқан "Матрешка" ретро дүкенінде самаурындардың бүкіл коллекциясы бар. Экскурсияны коллекция туралы бәрін білетін Гаухар Кенжеалиева жүргізеді. Көптеген самаурындар жақында жасалған, алайда ескі түрлері де жоқ емес.
1905 жылы сирек кездесетін Баташев жасаған 12 литрлік самаурын бар. Мұндай самаурын көп емес, Ресей Федерациясының аумағында жеке коллекционерлер иеленген.
1882 жылғы 25 литрлік самаурын-патша медальдарымен, 1910-1920 жылдардағы 15 литрлік мыс сымбатты адамдар – Ретро дүкеннен осы заттарды кездестіруге болады.
1910 жылғы революцияға дейінгі мыс самаурыны қалпына келтірілді.
Соғысқа дейінгі самауырлардың бүкіл тобы бар. 1920-1940 жылдардағы самаурыны мен басқа да өнімдерден басқа патрондар шығаратын "Тұлпар зауыты" бұйымдарын көруге болады.
Соғыс уақытында самаурындар да шығарылды. "Матрешкада" олар бар.
Қалпына келтірілген екі үлкен самаурын дәл сол соғыс кезінен. Жезден жасалған алтын түсті самаурындар антиквариатқа жатады.
Никельмен қапталған әсерлі 40 литрлік жезден жасалған түрі 1960-1970 жылдардың куәсі. Көптеген адамдарға арналған – электрлік буфет самаурынының сыртында әдемі өрнек бар.
"Матрешкада" ұсынылған самаурындар мыс пен жезден жасалған. Мыс самаурынына күтім жасау никельмен қапталған жезден гөрі қиынырақ екені белгілі болды.
"Матрешка" дүкенінің коллекциясында Тула самаурындары бар, "мөртабан" зауытының жаңа дизайнері өте жарқын, әдемі. Тапсырыс берушінің – "Матрешка" дүкенінің қызметкерлерінің эскиздері бойынша жасалған қазақ өрнегі бар самауырлар бар. Германиядан әкелінген ыстыққа төзімді бояумен боялған..
Коллекцияның бір бөлігі – 1950-1980 жылдары жасалған самаурындар. Самауырларға сұраныс өте жоғары болды, күніне 5 мың самаурын шығарылды. Адамдар абаттандырылған үйлерге көше бастағанда, сұраныс күрт төмендеді. Бірақ қоймаларда көптеген самаурын жиналды – бұл коллекционерлер үшін сирек кездесетін ыдысты сатып алуға жақсы мүмкіндік еді.
Самаурын қалпына келтіріліп, ішінен тамақ қалайымен жабылған. Бұл суррогат емес, тағамдық қалайы болуы өте маңызды, бұл жағдайда адам ағзасында ауыр металдар жиналады, әлбетте, бұл зиянды.
Өте сирек кездесетін самаурындарды көзіміз шалды. Көрмеге дайындалып жатқан самаурындар ерекше түрде құйылды. Мұндай өнімдердің қабырғалары қалың, құйылған тұтқалары ерекше сұлулығымен ерекшеленеді. Әрбір самаурын әртүрлі.
Кейінірек жасалған самаурындардың бойынша ерекше нәзіктік бар.
Коллекционерлер самаурындарды сақтау үшін ғана емес, сонымен қатар оны жылдар өткеннен кейін – "самаурын депозиті" деп аталатын бөлігі ретінде сату мақсатында сатып алады.
Шарлар, қолшатырлар, банкалар, желелер, стақандар, самаурындардан басқа басқа ыдыс-аяқты да табуға болады, шәйнектер, науалар, кәстрөлдер, вазалар көздің жауын алады. Бірақ самаурынның маңызы бір төбе. Самаурын дегеніміз – тарих. Оларды коллекционерлер самаурындар жинағын толықтыра отырып, сыйға тарту, мұраға қалдыру мақсатында сатып алады.
Алматыда қала тұрғындары мен қонақтарын түрлі мерекелерге жиі шақыратын орын бар – Қазан соборының жанында орналасқан «Қазақстан халықтарының ертегілер паркі». Саябақ еліміздің барлық халықтарының көптеген ертегілерінің кейіпкерлерінің мүсіндерімен безендірілген.
Ертегілер саябағында іс-шараларды United Charity projects Evolution (UCPEvo) қоғамдық қайырымдылық қорының іс-шара менеджері Елена Гакель өткізеді. Мереке күндері ұйымдастырушылар қонақтарға самаурын шайын ұсынады.
Мұнда кез келген қала тұрғыны уақыт өткізуге, мерекеге қатысуға келе алады. Балалар ойындарға, жарыстарға қатысады, аниматорлармен сөйлеседі. Ал самаурынның шайы бәріне жетеді.
Бұл самаурынның жанынан мереке күндері әрдайым табылатын бір жан болса, ол – UCPEvo қорының қызметкері Михаил Колмаков. Ол самаурында кезекшілік етіп қана қоймай, оны қайнатып беру ісіне де жауап береді. 76 литрлік жезден жасалған ыдыс көгілдір тастармен және қолдан жасалған өрнектермен безендірілген. Келген жанның көзін сүйсінтеді.
Бұл самаурын тапсырыс бойынша жасалған, UCPEvo қорының Қазан соборындағы ертегілер саябағына сыйға тартылған.
Ал талғампаз келушілер осы самауырдың Абай Құнанбаевқа тиесілі, қазір ҚР Орталық мемлекеттік мұражайында сақтаулы тұрған самауырмен ұқсастығын байқай алады. Бұл ұлы қазақ ақыны қонақтарымен шай ішкен кіші Тула самаурыны. Ал Қазақстан халықтарының ертегілер саябағында тұрған үлкен самаурын балалардың шат-күлкісі мен бейбіт күннің әдемі өрнегін бойына жазып, қазіргі күннің тарихы болып тұр.
Сөз орайында айта кетейік, қазақ әншісі Тамара Асар «Самаурыным қайнасын» деген ән шығарып, осы бір ыдыс шығару ісін қолға алған. Авторлық самаурынын шығарып, сыйға тартады, тапсырыс та қабылдайды.
Анықтама
Аңыз бойынша, бұл тұрмыстық затты Ресейге Голландиядан келген Петр I әкелген. Бірақ іс жүзінде самаурын Петр I қайтыс болғаннан кейін 50 жылдан кейін таралды. Бұл құрылғылардың Отаны Тула болып саналады ("олар Тулаға самаурынмен бармайды" деген сөз дүниеге келді).
Өзін-өзі ұстайтын алпауыт 2014 жылы тот баспайтын болаттан жасалған. Самаурынның Отаны Пермьде, ол "Ресейдің рекордтар кітабында" атап өтілген. Оның биіктігі құбырымен бірге 2,5 м, ал 555 литр су көлемінде ол бірден 2220 адамға жетеді.
