Қастеев музейіндегі трагедия: музей мен тұрғындар неге жанжалдасты

Әбілхан Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейінің экспозицияларынан күтпеген жерден XVII-XX ғасырлардағы орыс суретшілері мен XVI-XIX ғасырлардағы батыс-еуропалық өнер туындылары жоғалып кетті. Бұл картиналар бұзыла бастағандықтан алып тастаған. Өнер туындылары қайда кетті? Осы туралы әңгімелейміз.

Қазақ халқының мұрасы

«Музейде менің әкем – КСРО Суретшілер одағының мүшесі Әли Жүсіповтың картиналары сақтаулы тұр. Міне, қараңыз, бұл оның 1974 жылы, өлерінен аз уақыт бұрын салған автопортреті, қазір ол музейде. Оның "Бақыт" атты картинасы да осында. "Менің Отанымның әйелдері" – бұл да тұрақты экспозицияда. Қалған картиналар қорда тұр. Шынымды айтсам, Қастеев музейінде әкемнің қанша жұмысы сақталғанын да білмеймін», – дейді суретші Зере Штифман әкесінің картиналарының ескі каталогын парақтап отырып.

Зере Штифман әкесінің 60-шы жылдардағы сол уақытты бейнелегенін, тумысынан колорист болғанын атап өтті.

"Әкем қысқа уақыт ішінде кәсіби тұрғыда өсіп, реализмнен алыстап, сол жылдары ешкім салмаған картиналарды сала бастады. Қазір оны «қазақстандық импрессионист» деп атайды. Кейбіреулер оны тіпті Пикассоға да теңейді. Әрине, мені жұмыстарының сақталу жағдайы алаңдатпай қоймайды. Музейде температура мен ылғалдылық мәселелері бар екенін естідім. Ал бұл картиналар үшін өте зиян», – дейді Зере Штифман.

Суретшінің айтуынша, егер музей ауасындағы ылғалдылық қажетті деңгейде болмаса, кенеп артқы жағынан ылғалды сіңіріп, топырақ пен бояу қабатының ажырауына әкелуі мүмкін.

«Кенепті ылғалдандырып, содан кейін кептірсеңіз, ол жиырылып, созылады. Ал топырақ статикалық күйде қалады. Осылайша бояу қабаты ажырайды. Бұл картина үшін апат», – деп қосады суретшінің ұлы, суретші Давид Штифман.

Шырмауық

Бұл суретшілермен 2024 жылдың сәуір айының соңында әңгіме өрбіттік. Біз сол кезде бұл ылғалдылықтың музейге қайдан келгенін және картиналар бұзыла бастағаны туралы қауесеттердің қаншалықты рас екенін анықтамақ болдық.

Музейде температура режимі мен ылғалдылықты сақтау мәселелері расымен бар болып шықты және бұл мәселе тек соңғы жылдары ғана бой көрсетпеген. Мұның себебі – 2021 жылдан бері жұмыс істемей тұрған үлкен кондиционерлер, олар музейге қажетті атмосфераны қамтамасыз етеді.

Бостандық ауданының санэпидемиологиялық бақылау басқармасы 2021 жылдың маусымында көрші орналасқан Central Esentai Residence тұрғын үй кешені тұрғындарының шағымынан кейін бұл чиллерлерді қолдануға тыйым салған. Шағымда тұрғындар чиллерлерден шыққан шу бас ауруын, ұйқысыздықты, денсаулыққа зиянды әсерді тудыратынын, психологиялық күйге кері әсер ететінін және балалардың оқу үрдісіне кедергі келтіретінін айтқан.

Расында, СЭС тұрғын үй кешенінің терезелеріне жақын орналасқан чиллерлердің дыбыс деңгейін өлшеп, шу деңгейінің 5-6 децибелге артық екенін анықтаған. Осы себеппен музей директорына 670 мың теңгеге айыппұл салынып, чиллерлер пломбаланған. Бұл құрылғысыз музейдегі картиналардың бүлінетіні ақиқат.

Музей бұл шешімді сотта даулап көрген, алайда нәтиже сәтсіз болды. Тұрғындарға чиллерлердің шуы кедергі келтіргеніне музей кінәлі емес, бұл жауапкершілік құрылыс салушыға (бұрынғы "Завод Электрокабель" ЖШС, қазіргі атауы EC ENERGY QAZAQSTAN) жүктелуі керек еді.

Анықталғандай, ол алдымен музейдің қорғау аймағын бұзған (музейден 44 метр қашықтықта салынуы тиіс тұрғын үй кешені 38 метр қашықтықта орналасқан). Екіншіден, тұрғын үй кешенінің құрылысы 1976 жылы салынған және 1983 жылдан бастап тарихи-мәдени мұра объектілері тізіміне енген режимдік нысан болып табылатын музейді басқаратын Мәдениет және ақпарат министрлігімен келісілмеген. Министрлік бұл туралы 2021 жылдың шілдесінде ресми мәлімдеме жасаған.

Central Esentai Residence тұрғын үй кешенінің тұрғыны Берік Сәдиев:

«Күн сайын таңғы алтыдан кешкі сегізге дейін гуіл естіледі. Егер бұл бізге қатты кедергі жасамаса немесе тек бір-екі тұрғынға ғана қолайсыздық тудырса, әңгіме басқа. Бірақ жазғы маусымда ешкім терезесін ашып қоя алмайды, себебі үнемі шуыл естіліп тұрады. Біз әбден қажыдық. Бір сағат шыдап тұруға болады, бірақ таңғы сағат алтыда үнемі чиллер қосылып тұрса, шыдау қиын. Біз осылай екі жазды өткіздік», – деп түсіндірді.

Музей қызметкерлері тұрғындардың жағдайын түсінгенімен, бұл жерде құрбан болған – өнер, яғни келешек ұрпаққа мирас болып қалуы тиіс халықтың мәдени мұрасы. Музейдің көрмелер мен экспозициялар бөлімінің басшысы Анжелика Ақылбекованың айтуынша, әкімдік пен құрылыс салушы тұрғындар мен музейді бір-біріне қарсы қойған.

«2008 жылы орнатылған жаңа чиллерлер температура мен ылғалдылықты автоматты түрде реттейтін. Бұл чиллерлер жаз айларында таңғы сағат 7-ден кешкі 18.00-ге дейін жұмыс істейтін, ал суық мезгілде өшірілетін. Тұрғын үй кешені (ТК) салынғанға дейін бұл ешкімге кедергі келтірген емес. Алайда 2013 жылы музей мен 51-гимназия арасындағы бақта қонақүй салу жоспары пайда болған кезде, музей қызметкерлері дабыл қаға бастады. Кейін қонақүй орнына тұрғын үй кешені салынды, ал тұрғындардың өздері музейдің қорғау аймағы бұзылғанын және чиллерлердің қатты шу шығаратынын білмегендерін айтты», - дейді ол.

Берік Садиевтің айтуынша, үйдің құрылысына әкімдік рұқсат берген соң, тұрғындар заң бұзушылық болмағанына сенімді болған. Үй 2019 жылдың қысында пайдалануға берілгенде, чиллерлер жұмыс істемеген. Тұрғындар құрылыс компаниясынан мұндай жабдықтардың бар екендігі туралы ешқандай ақпарат алмаған.

Садиев құрылыс салушы компанияның ТК-ні ақаулармен тапсырғанын да атап өтті: жертөледегі су ағуы, қасбеттің құлауы, шатырдың ағуы сияқты мәселелермен тұрғындар әлі де күресуде.

Тұрғындардың шағымдарынан кейін музей басшылығы мен құрылыс салушы компания чиллерлердің айналасына дыбыс оқшаулағыш экрандар орнатуға шешім қабылдаған. Алайда бұл мәселені шеше алмады. Музей мамандары чиллерлерді оқшаулау олардың қызып кетуіне және қысқа тұйықталуға әкелуі мүмкін екенін айтқандықтан, экрандарды алып тастауға тура келген. Экрандар керісінше жағдайды нашарлатқан, өйткені дыбыс музейдің қабырғаларынан шағылып, төменгі қабаттарда шу азайса да, жоғарғы қабаттарда күшейіп кеткен.

Анжеликаның айтуынша, «музейдегі 30 жылдық жұмыс тәжірибесінде мұндай жағдай болған емес». Чиллерлер өшірілгеннен кейін музейде жұмыс істейтін вентиляциялық жүйе қалғанымен, оның генераторлары жертөледе орналасқан және ол тек сақтау бөлмесіндегі температураны ұстап тұра алады, бірақ залдардағы ылғалдылықты реттемейді. Музей қызметкерлері өнер туындыларын өз күштерімен сақтауға тырысқан.

Анжелика түсіндіргендей, жаңбыр жауған кезде ауа өткізгіштер ылғалды ауа тартып алады, бірақ чиллерлер жұмыс істемегендіктен, ылғалдылық реттелмейді, осының салдарынан кенептер «қатпарланып» бастайды. Негізгі ылғалдылықты музейге келушілер тудырады, өйткені адамдар дем алған сайын залдардағы ылғалдылық деңгейі көтеріледі, бірақ музейді жауып тастау мүмкін емес.

Музей қызметкерлері екі жыл бұрын «Сулпак» дүкенін көндіріп, жеті напольды кондиционерді музейге алған, тағы сегізін мәслихат депутаттары-іскерлер сатып алған. Алайда, оларды орнату үшін мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын (музей) міндетті түрде тендер жариялап, байқау өткізуі керек болған. Бұл процесс бірнеше айға созылған, ал музейдегі туындылар күте алмайды.

Өткен жазда музей қызметкерлері ыстықта жұмыс істеуге мәжбүр болды, себебі тендер аяқталғанға дейін кондиционерлер дұрыс орнатылмаған, нәтижесінде мәселені шешу ұзақ уақытқа созылған.

2024 жылдың сәуірінде КЖА редакциясы Кастеев атындағы музей басшылығына чиллерлер жұмыс істемей тұрған жағдайда картиналардың қалай сақталатынын көрсетуді өтінген болатын. Сол кезде музейдің бас сақтаушысы Гүлзира Молдашева директордың рұқсатымен бізді қойма арқылы алып өтті. Негізі сақтаушыларға екінші және үшінші қабаттардағы залдарға кіруге рұқсат берілмейді, бірақ біз үшін ерекше жағдай жасалды. Бізге сол сәтте бәрі дұрыс секілді көрінген: жертөледе орналасқан жүйе арқылы тазартылған салқын ауа вентиляциялық шахталар арқылы айналып жүрді, картиналар қауіпсіз сияқты көрінді. Бас сақтаушы айтқандай, картиналарда өзгерістер болатыны сөзсіз, бірақ сақтаушылар мен реставраторлар қайтарылмайтын зақымдарға жол бермейді.

Алайда, биыл жаз тағы да ыстық әрі ылғалды болып, бұл ылғалдылықты едендік кондиционерлер реттей алмай отыр. Соның салдарынан экспозициядағы картиналар бүлініп бастады.

«Иә, мен әдістемелік кеңесте орыс және еуропалық залдардың экспозициясын алып тастауды ұсындым, себебі чиллерлерді 2027 жылға дейін көрмейтін шығармыз. Бар кондиционерлер температураны біршама ұстап тұр, өткен жылдағыдай 30 градусқа дейін көтерілген жоқ. Бірақ олар ылғалдылықты реттей алмайды. Ал кенептер үшін ең маңыздысы – ылғалдылықты реттеу», - дейді Анжелика.

Ол чиллерлердің неге 2027 жылға дейін орнатылмайтынын былай түсіндіреді: «Тендерлерге байланысты. Чиллерлерді қолдануға тыйым салынғаннан кейін, Мәдениет министрлігі бірден жаңа, дыбыссыз құрылғыларға ақша бөлетінін айтты. Бірақ алдымен жобалық-сметалық құжаттаманы (ПСД) жасау керек болды. Бұл да тендер арқылы жасалады. Бірінші тендерді жеңіп алған мердігер жұмысты шала істеп, 2023 жылдың соңында құжаттары мемлекеттік комиссиядан өтпей қалды. Ал 2024 жылы жаңа мердігер бұл жұмысты бастады, бірақ тағы бір жылымызды жоғалтып отырмыз. Ең жақсы жағдайда, біз чиллерлерді 2027 жылы аламыз».

Қорытынды

Көріп тұрғанымыздай, тұрғын үй кешені (ЖК) мен музей қызметкерлері де әкімдік пен құрылыс салушыны кінәлайды, себебі әкімдік құрылысқа рұқсат беріп, заң нормаларын бұзған. Логикалық тұрғыдан алғанда, құрылыс салушы өз есебінен музейге жаңа чиллерлер сатып алуы керек еді, бұл музейге мемлекеттік сатып алу процедураларын айналып өтуге мүмкіндік берер еді. Алайда, музей құрылыс салушымен соттасқысы келмейді, себебі бұл ұзақ әрі қымбат процесс, ал Мәдениет министрлігі бұл мәселені шешуге қызығушылық танытпайды.

Бұл мәселені шешу үшін мәдениет министрінің бұйрығымен ПСД мен чиллерлерді бір көзден сатып алу мүмкін болар еді. Бірақ мемлекеттік мекемелерге арнайы жабдықтар сатып алу процедураларына ерекше жағдай жасау үкіметтің деңгейінде шешілуі тиіс.