«Арқалан» деген не?
«Боралдай қорғанына кім барды?» деп бастады өз сөзін «Арқалан» паркінің ашылуын жүргізген журналист, «Инсайт Медиа» директоры, «Петроглифтерді іздеушілер» тобының мүшесі Юрий Дорохов.Ботаникалық баққа келушілер бір ауыздан «мен» деп жауап берді. Өйткені ол жерге табиғат сүйгіштер жиналған.
Дорохов кіріспе сөзінде Ұлы Дала – Дешті-Қыпшақ дәл Боралдай қорғандарынан басталатынын атап өтті:
«Қазақстанда жер бетіндегі ең ұзын далалық аймақ орналасқан. Тіпті Ұлы Прерийлер де онымен теңесе алмайды. Бұл – шексіз дала, шөптер мен жазықтар, таулар мен өзендер. Осындай ерекше табиғи жағдайлар ең алдымен тұяқтылар үйірінің еркін жүруіне қолайлы болды. Дәл осы жерде адам мен жылқы алғаш рет кездесті. Бұл қадамдар Қазақстан аумағында жасалып, әйгілі Ботай мәдениеті қалыптасты. Адам жылқыны қолға үйретіп, өркениетті өзгерткен бірнеше ұлы өнертабыстар жасады – дөңгелек, ер-тоқым, үзеңгі осылай пайда болды…».
«Арқалан» саябағындағы жартастағы суреттер – ашық аспан астындағы қысқаша дәрістің тірі көрінісі.
Дорохов адам мен жылқы одағының маңызды рөлін ерекше атап өтті:
«Адамдар үлкен қашықтықтарды еңсеріп, көшпелі мәдениеттер мен көшпелі империялар құра бастады. Бұл табиғат пен адамның бірегей синтезі болды. Жылқы адамның сенімді досына айналды. Даламызда бастау алған бұл оқиға бүкіл әлемге тарады. Көшпелі мәдениет жаһандық өркениетті өзгертті. Ал бұл тарихтың қалай өрбігенін біз петроглифтер арқылы көре аламыз».
«Петроглифтерді іздеушілер» тобының мүшесі ретінде Юрий Дорохов бұл тақырыпты терең меңгерген. Ол серіктестерімен бірге даланы көлденеңінен де, бойынан да шарлап, петроглифтер орналасқан жерлерді анықтады:
«Мүмкін, Қазақстан петроглифтердің саны бойынша әлемдік рекордшы шығар. Жартастағы суреттер – бұл мыңдаған жылдық оқиғаларды бізге жеткізген тасқа жазылған шежіре. Қазақстандағы алғашқы қалалық петроглифтер саябағы – «Арқаланның» ашылуы жартас өнерінің бай мұрасын сақтауға жасалған қадам болды».
«Арқалан» петроглифтер саябағы Қазақстан Республикасының Бас ботаникалық бағының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Мұнда дала табиғатының алуан түрлілігі, табиғи ареалда кездесетін жабайы өсімдіктер мен бұталар жинақталған. Аумағы шамамен үш мың шаршы метрді құрайтын жерде петроглифтер бейнеленген жартастардың фрагменттері көрмеге қойылған.
Саябақта сонымен қатар табиғи элементтер, дала өсімдіктері мен ландшафтқа ұқыпты бейімделген табиғат көріністері бар. Ежелгі түркі петроглифтері бар түпнұсқа жартастарға ұқсас мүсіндер мен стелалар табиғи ортаға үйлестіріліп орналастырылған, бұл жұмысты Бас ботаникалық бақ – Қазақстан Республикасының Ботаника және фитоинтродукция институтының қызметкерлері ұйымдастырған.
Саябақтың көркемдік тұжырымдамасының авторы – танымал суретші Санжар Жұбанов, ал бұл идеяны материалға айналдыруды мүсінші Саид Айнеков жүзеге асырды. Жалпы тұжырымдаманы әзірлеуге қазақ мифологиясын зерттеуші, мәдениеттанушы Зира Наурызбай қатысты.
Қазақстан – ежелгі суреттер мекені
Біздің еліміз жартас өнерінің бай мұрасымен мақтана алады – Қазақстан аумағында шамамен 300 мыңға жуық петроглиф бар. Бұл ежелгі суреттер мыңдаған жылдар бойы жасалып, ата-бабаларымыздың мәдениеті мен тұрмысының дамуы туралы сыр шертеді. Ұлттық құрылтайда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздегі жартас суреттерінің сақталуына алаңдаушылық білдірді: көптеген петроглиф ескерткіштері шалғай орналасуына байланысты бұзылу қаупінде тұр. Кейбіреулері вандализм актілеріне ұшырауы мүмкін.
«Арқалан» саябағының ашылуы арқылы мәдени мұрамыздың шағын, бірақ маңызды бөлігі сақталып, жартас өнерінің қазынасына қолжетімділік қамтамасыз етіледі.
Табиғат эстетикасы және дала мәдениеті
Қазақстан Республикасының Ботаника және фитоинтродукция институтының басшысы Гүлнара Ситпаева атап өтті:
«Саябақтың құрылуы табиғат пен адамның тығыз байланысын көрсетеді. Жоба ежелгі дәуірде дала ландшафттары біздің ата-бабаларымызды ерекше өнер туындыларын жасауға қалай шабыттандырғанын көрсетуге бағытталған. Осылайша, өзіндік көшпелі мәдениет қалыптасты».
«Арқалан» саябағының мақсаты – түркі дәуіріндегі сирек артефактілер петроглифтерді сақтау. Заң түпнұсқа объектілерді көшіруге тыйым салады, бұл олардың тұтастығын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, көптеген петроглифтер шалғай, қолжетімділігі қиын жерлерде орналасқан. Жоба авторларының идеясына сәйкес, петроглифтердің шынайы көшірмелері қаланың ішіне әкелініп, баршаға қолжетімді болды. Бұл тарихқа қызығатын адамдарға зерттеуге мүмкіндік береді.
Парк не үшін қажет?
«Арқалан» саябағын құру бастамасын көтерген журналист және «Петроглифтерді іздеушілер» бірлестігінің атқарушы директоры Ольга Гумирова:
«Парк Қазақстанның ежелгі тарихымен танысудың алғашқы қадамы болатынына сенімдімін», – деді. Ол саябақтың тарихи ескерткіштерді қорғау қажеттілігіне қоғам назарын аударуға көмектесетінін атап өтті.
«Арқалан» саябағына Қазақстан Республикасының Бас ботаникалық бағының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан «Қазақстан» экспозициясында, бақ жұмыс істейтін уақытта баруға болады.
Сурет: Галина Галкина
