Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комиттінің мәліметіне сәйкес, 2024 жылы жалпы қылмыстың 5,3%-ға (140 272-ден 132 778-ге) төмендеуінің оң динамикасы байқалып отыр.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы санының – 34%-ын алаяқтық (45 156), 23%-ын – ұрлық (30 593), 6,3%-ын – есірткі қылмысы (8 363), 1,2%-ын – тонау (1 551), 1,2%-ын – бұзақылық (1 615), 0,8%-ын – мал ұрлығы (1 051), 0,4%-ын – адам өлтіру (566), 0,3%-ын – зорлау (421) және 32,7%-ын басқа құқық бұзушылықтар (43 462) құрайды.
Алаяқтықтың ең көп таралған түрлері:
вишинг – әлеуметтік инженерия элементтері бар алаяқтықтың бұл түрі телефон арқылы азаматтардың жеке мәліметтерін ұрлауға бағытталған;
фишинг – бұл пайдаланушыны алдауға және оны өзі және оның картасы туралы құпия ақпаратты ашуға мәжбүрлеуге мүмкіндік беретін әдістер жиынтығы.
Шабуыл жасаушылардың негізгі мақсаты – азаматтардың жеке және төлем деректерін иемдену, олардың банктік шоттары мен ақшасына қол жеткізу.
Телефон алаяқтарының негізгі схемалары:
1. Алаяқтар әлеуетті жәбірленушінің ұялы телефонына қоңырау шалып, өздерін банктер мен басқа да қаржы ұйымдарының қызметкерлеріміз деп көрсетеді. Қоңырау шалатын алаяқтар қазақстандық қаржы институттарының абоненттік нөмірлерінің көшірмесін жасауға мүмкіндік беретін SIP телефония сияқты бағдарламалық құралды пайдаланады. Әңгімелесу кезінде олар сіздің картаңыздан ақшаны шығару әрекеті туралы хабарлайды және сізден жеке кабинетіңіздегі құпия сөзді өзгертуді, жаңа пароль мен SMS кодын ұсынуды сұрайды. Алаяқтар тіпті мәселені жылдам шешу үшін гаджетіңізге қашықтан қосылу үшін өз қызметтерін ұсына алады. Мұны істеу үшін олар AnyDesk және TeamViewer қолданбаларын жүктеп алуды сұрайды. Есептік жазбаларыңызға қол жеткізген алаяқтар барлық ақшаны алып, тіпті сіздің атыңызға несие бере алады.
Кеңес: Егер сізге банк қызметкерлері қоңырау шалса, сөйлесуді дереу аяқтаңыз. Есіңізде болсын, нақты банк қызметкері сіздің жеке деректеріңізді нақтылау үшін сізге ешқашан қоңырау шалмайды. Банкте сіздің толық қаржылық файлыңыз бар.
2. Алаяқтар әлеуетті жәбірленушінің ұялы телефонына қоңырау шалып, өздерін тәртіп сақшылары ретінде көрсетеді. Олар сіздің атыңыздан немесе сіздің туыстарыңыздың, достарыңыздың үстінен арыз түсіп, 190-баптың 3-бөлімі – аса ірі көлемдегі алаяқтық бойынша тергеу жүріп жатқанын хабарлауы мүмкін. Сосын сізге шұғыл түрде белгілі бір полиция бөліміне келу керектігін айтып, мәселені жедел шешу үшін белгілі бір соманы шотқа аудару қажеттігіне сендіруге тырысады. Негізінен мұндай алаяқтық әрекеттің қармағына жақынына көмектесу үшін бар ақшасын беруге дайын қарт адамдар ілінеді. Қосымша стресс факторы әдетте абоненттің қоңыраулар үшін қолжетімсіздігі болып табылады - алаяқтар мұны да анықтай алады.
Шабуыл жасаушылар адамдардың психологиясын жақсы біледі: олар тез және сенімді сөйлейді, кәсіби терминдерді қолданады, шешім қабылдауға асықтырып, қорқытады, көбінесе бос емес кеңсе немесе фонда полиция бөлімшесінің жұмысына еліктейтін дыбыстарды қосады, және т.б.
Кеңес: Егер сізге құқық қорғау органдарынан қоңырау шалынса, дүрбелеңге түспеңіз. Әлеуетті күдіктінің қай полиция бөлімшесінде тұрғанын, оған қандай бап бойынша айып тағылғанын, әрекет қашан жасалғанын, адвокаттың көмегі көрсетілді ме, онымен қалай байланысуға болатынын сұраңыз. Сондай-ақ олар сізді атынан шақырған ұйымның сенім телефонына: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі мен аудандық ішкі істер бөліміне дербес қоңырау шалу керек.
3. Заманауи технологиялардың көмегімен алаяқтар әңгімелесушілермен белгілі бір сценарийлер немесе аудио жазбалар бойынша «байланысатын» дауыстық роботтарды пайдаланады. Алаяқ боттар, мысалы, полиция бөлімінің атынан қоңырау шалып, белгілі бір айыппұлдың бар-жоғын хабарлап, қосымша ақпарат алу үшін «1» деп басуыңызды сұрай алады.
Содан кейін басқа дауыстық «ассистент» қосылып, олар ашқысы келетін ақпарат өте құпия екенін ескертеді және олардың жеке басын растау үшін олар сіздің төлем ақпаратыңыз туралы сұрақтарды қамтуы мүмкін бірқатар сұрақтарға жауап беруі керек. Дауыстық роботтарды тарту кезінде алаяқтар нені пайдаланса да, олар сізден маңызды құпия ақпаратты: ЖСН, жеке басын куәландыратын құжат нөмірі, картаның толық мәліметтері, SMS коды алғысы келеді. Сондай-ақ, шабуылдаушылар үшін сізден «Иә» және «Мен растаймын» деген түсінікті сөз тіркестерін алу маңызды. Ол үшін боттар: «Сіз Алматыда тұрасыз ба?», «Соңғы 24 сағатта төлем жасадыңыз ба?», «Жүлдеңізді алғыңыз келе ме?», «Мені жақсы естисіз бе?», «Сіз бұл ақпаратты растайсыз ба?» деген сияқты сұрақтар қоя алады.
Кеңес: Дауыстық роботты (спаммерді) тану қиын емес. Қоңырауды аяқтап, нөмірді блоктаңыз. Егер сіз әлі де ботпен «байланысты» жалғастыруды шешсеңіз, абай болыңыз, сөйлескен кезде, мысалы, «Иә» - «Сәлем» сөзінің орнына пайдаланыңыз. Сондай-ақ, екі мағыналы сөздерді де қолдануға болады: «Ух, солай болғандай», «Ух-ух», «Мм» және т.б., бұл алаяқтық автоматтандыру алгоритмін бұзады. Мүмкіндігінше мемлекеттік тілде әңгіме жүргізіңіз.
Алаяқтардың құрбаны болмау үшін негізгі қауіпсіздік ережелерін сақтау қажет
Ешқашан ешкімге айтуға болмайтын ақпараттар:
Интернет-банкингтегі немесе мобильді қосымшадағы жеке кабинетіңіздің паролі.
Жеке деректеріңіз, банк картаңыздың деректемелері, картаның жарамдылық мерзімі, CVC/CVV коды (банк картасының артқы жағындағы үш сан, картаның аутентификация коды), код сөзі және қолма-қол ақша қалдығы.
Операцияны растау үшін SMS код: төлем, аударым және т.б.
Финграмота қаржылық сауаттылық медиа-порталында алаяқтықтан қорғау тақырыбы бойынша көптеген пайдалы материалдар бар.
Фото: pexels.com
